Η ιδεολογίας της Κρίσης

Για την ιδεολογία της κρίσης μίλησε ο καθηγητής Κώστας Βεργόπουλος, (κλικ) σε ένα πυκνό ακροατήριο στον προαύλιο χώρο του αρχοντικού Βακράτσα, στη Σκόπελο.

Ο καθηγητής, ο οποίος απάντησε σε πολλές ερωτήσεις των παρευρισκομένων και στο τέλος χειροκροτήθηκε είπε:

Κώστας Βεργόπουλος: Στην Ελλάδα,
η κρίση του κεφαλαίου επιδιώκει
λαϊκή ιδεολογική νομιμοποίηση,
ενοχοποιώντας την κοινή
γνώμη για κάποιο μεγάλο
φαγοπότι, που προηγήθηκε
και στο οποίο όμως
ο κόσμος της εργασίας
δεν έλαβε μέρος.

«Η πολιτική είναι η συμπύκνωση της οικονομίας και η ιδεολογία είναι η συμπύκνωση της πολιτικής. Από την αρχαία Αίγυπτο των Φαραώ, οι εποχές των ισχνών αγελάδων διαδέχονται εκείνες των παχειών και αυτό ονομάσθηκε πρωτόγονη μορφή του «οικονομικού κύκλου». Κάθε ανοδική πορεία της οικονομίας τροφοδοτεί την καθοδική που ακολουθεί. Η ιδεολογία της «καταχρηστικής» ευμάρειας προδιαθέτει για εκείνη της πτώσης. Η κυκλικότητατων οικονομικών κρίσεων δύσκολα θα ίσχυε, χωρίς την ιδεολογική και πολιτική αποδοχή της από την άρχουσα τάξη του μεγάλου χρήματος και κατ’ επέκταση από την κοινή γνώμη, που πρόθυμα αυτοενοχοποιείται, ακόμη και για κάποιο «εκλαϊκευμένο» υπερκαταναλωτισμό, που δεν βίωσε, αλλ’ ούτε καν ονειρεύτηκε. Από την αρχαία Μεσοποταμία μέχρι τις...

ασιατικές ακτές στη Μεσόγειο, οι οφειλέτες μετατρέπονται σε προσωπικούς δούλους των πιστωτών. Χρειάσθηκε ο Σόλων στον 7ο π.Χ. αιώνα για κατανοηθεί το χρέος όχι μόνον ως οικονομικό πρόβλημα, αλλά επίσης ως πολιτικό και ιδεολογικό.

Δεν υπάρχει δημοκρατικό πολίτευμα, εάν η οικονομία δεν ευημερεί και η ευημερία δεν σταθεροποιείται, εάν οι ανισότητες μεταξύ των πολιτών δεν ελέγχονται, εάν δεν χαράσσονται κόκκινες γραμμές, που οφείλουν να διέπουν και να τηρούνται στις σχέσεις μεταξύ των πολιτών. Η αριστοποίηση της οικονομίας προϋποθέτει την δημοκρατία και η τελευταία με τη σειρά της προϋποθέτει επίσης πολιτειακή ιδεολογία, αντί της εξατομικευμένης. Όσο τα προβλήματα αντιμετωπίζονται εγωιστικά, εκλείπουν όχι μόνον οι προϋποθέσεις για υπέρβαση και απεμπλοκή από αυτά, αλλά και τα εργαλεία των παρεμβάσεων που θα εξασφάλιζαν αυτή την δυνατότητα. Η ασφαλέστερη οδός για τον καταποντισμό των οικονομιών δεν είναι όταν οι επιλογές των κρατών αντιπαρατίθενται σε εκείνες των αγορών, αλλά όταν ταυτίζονται με αυτές και τις διακυμάνσεις τους. Η οικονομική επιβίωση και η υψηλή επίδοση προϋποθέτουν συνολική ιδεολογική και πολιτική στρατηγική, εντός της οποίας το εγωιστικό συμφέρον ακολουθεί και δεν προηγείται. Ο ιδρυτής του νεώτερου φιλελευθερισμού Άνταμ Σμιθ προειδοποιούσε ότι όταν τα κέρδη απογειώνονται σε σχέση με τα λοιπά εισοδήματα, τότε οι χώρες δεν βαδίζουν προς την ευημερία, άλλα προς την καταστροφή.

Στη διένεξη που σήμερα υποβόσκει στον διαβόητο γαλλογερμανικό άξονα, η ακεραιόφρων του φιλελευθερισμού Γερμανίδα καγκελάριος διαφοροποιείται κάθετα από τον σοσιαλιστή Γάλλο πρόεδρο, όσον άφορα στο μέλλον της Ευρώπης. Τον κατηγορεί ότι «βολεύεται» με την οδό της ευκολίας και προβάλλει το οικονομικό υπόδειγμα της μετριότητας για ολόκληρη την Ευρώπη, ενώ η ίδια του αντιπαραθέτει το υπόδειγμα της «αριστείας»: το μέλλον ανήκει στις παραγωγικές ανταγωνιστικές επιχειρήσεις και θέσεις εργασίας, στον Καιάδα οι λιγότερο παραγωγικές και λιγότερο ανταγωνιστικές. Ωστόσο, από τους Φαινάνσιαλ Τάιμς, ο Μάρτιν Γουλφ απαντά σε αυτό: εάν οι ελλειμματικοί εταίροι της γίνουν πλεονασματικοί, τότε η Γερμανία χάνει τα πλεονάσματα της, καθ’οσον τα δυο τρίτα αυτών προέρχονται από την Ευρωζώνη. Εάν η Γερμανία σήμερα εμφανίζεται ως μεγάλη εξαγωγική δύναμη, αυτό οφείλεται κυρίως στα ελλείμματα της υπόλοιπης Ευρώπης έναντι αυτής. Η ίδια εξάγει μόνον 8% των παγκόσμιων εξαγωγών και το ποσοστό της βαίνει μειούμενο, στο μέτρο που επιβάλλει στους Ευρωπαίους εταίρους της λιτότητα και περικοπές δαπανών. Εάν υποτεθεί ότι οι εταίροι της κερδίζουν σε παραγωγικότητα και ανταγωνιστικότητα, η Γερμανία χάνει την δική της. Ποιος δεν βλέπει το αδιέξοδο στο οποίο εμπλέκεται η Γερμανία με δίκη της ευθύνη και επιλογή;

Από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού, ο πρόεδρος Ομπάμα επιλέγει αντίθετη πολιτική, όπως ακριβώς έχει διδάξει όχι τόσο η θεωρία του Κέυνς, όσο κυρίως η εφαρμογή της από τον Ρούζβελτ κατά την δεκαετία του 1930. Κλειδί για την ανάκαμψη της οικονομίας δεν είναι η αριστεία και η οικονομική ευγονική, που καταλήγει στην εξόντωση των λιγότερο παραγωγικών και λιγότερο ανταγωνιστικών, όχι ο αποκλεισμός τους, άλλα αντιθέτως η μέριμνα για αυτούς και η ενσωμάτωση τους στο συνολικό οικονομικό αποτέλεσμα. Για το οικονομικό αποτέλεσμα μιας χώρας, τονίζει ο Νομπελίστας Πωλ Κρούγκμαν, δεν παίζει τόσο ρόλο το άμεσο μισθολογικό κόστος εργασίας, όσο, ακόμη περισσότερο, ο οικονομικός περίγυρος: ο γιατρός, ο κουρέας, ο καφές, το φαγητό καθορίζουν περισσότερο την ανταγωνιστικότητα, από ό,τι το κόστος εργασίας. Στην πραγματικότητα, πίσω από την ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων υπάρχει πάντα αυτή των εθνών, δηλαδή των μακροοικονομικών συνόλων μέσα στα οποία λειτουργούν οι επιχειρήσεις. Ακόμη και οι λιγότερο παραγωγικοί και οι λιγότερο ανταγωνιστικοί είναι χρήσιμοι στο οικονομικό και κοινωνικό σύνολο, καθ’ όσον ο καθείς μπορεί να εισφέρει ανάλογα με τις πραγματικές δυνατότητες του και κάθε εισφορά παραμένει πάντοτε ευπρόσδεκτη. Ο Αμερικανός πρόεδρος αποδίδει απόλυτη προτεραιότητα για την ανάκαμψη της αμερικάνικης οικονομίας όχι στις εκκαθαρίσεις των «μη-ανταγωνιστικών», ούτε στην «διαρθρωτική εξυγίανση», αλλά στην άμεση καταπολέμηση της ανεργίας και στην αύξηση της απασχόλησης, ακόμη και μέσω μεγάλων δημόσιων έργων, που όμως αποφέρουν πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα στο επίπεδο λειτουργίας της συνολικής οικονομίας. Δεν προηγείται της ανάκαμψης η εξυγίανση, αλλά η ανάκαμψη καθιστά εφικτή και την εξυγίανση. Η «φιλελεύθερη» επιλογή της οικονομικής ευγονικής μπορεί να γοητεύει και να κολακεύει το «αποϊδεολογικοποιημένο κυρίαρχο άτομο». Ωστόσο, σε βάθος χρόνου, εκποιώντας κάθε συμπληρωματικό οικονομικό περίγυρο, αποφέρει ασύγκριτα μεγαλύτερη και ανεπανόρθωτη καταστροφή από ό,τι όφελος για το οικονομικό και κοινωνικό σύνολο.

Τι χρειάζεται για να ξεσπάσει μια μεγάλη και ιστορική οικονομική κρίση; Ο απολογισμός της ιστορίας δείχνει ότι οι κρίσεις ξεσπούν ακόμη και από μη οικονομικές αίτιες. Ανάμεσα σε αυτές, η ιδεολογία της κρίσης παίζει καθοριστικό ρολό. Στις αρχές του 20ου αιώνα, ο Αυστριακός Τζόζεφ Σούμπετερ απέδιδε τις κυκλικές κρίσεις του καπιταλισμού στην κυμαινόμενη ψυχική διάθεση των επενδυτών: όταν οι προβλέψεις είναι αισιόδοξες, τότε επενδύουν μαζικά, με συνέπεια την ανοδική πορεία της οικονομίας. Όταν οι προβλέψεις είναι απαισιόδοξες, τότε αποσύρουν κεφάλαια από τις επιχειρήσεις, με συνέπεια την κρίση και την οικονομική συρρίκνωση. Η αμερικάνικη οικονομία δεν βγήκε από την κρίση του 1930, παρά μόνον όταν ο πρόεδρος Ρούζβελτ εγγυήθηκε στους επιχειρηματίες την άνοδο τιμών, αντί της μέχρι τότε καθοδικής πορείας τους. Σήμερα πάλι, στην μείζονα κρίση του ευρωπαϊκού και παγκόσμιου συστήματος, ο ρόλος της ιδεολογίας παραμένει καθοριστικός.

Ο Βρετανός Μάρτιν Γουλφ ομολογεί ότι μόλις σήμερα (2012) κατανοεί το πως επήλθε η μεγάλη κρίση του 1930, που όλοι έβλεπαν να έρχεται και κανείς δεν στάθηκε ικανός να αποτρέψει. Δεν αρκεί η οικονομία να είναι εύθραυστη, ούτε ότι το νόμισμα παραμένει δύσκαμπτο και δυσπροσάρμοστο στις ανάγκες της οικονομίας, χρειάζεται επίσης να είναι ευρέως διαδεδομένη η πεποίθηση ότι «αξίζουμε να τιμωρηθούμε για την άμετρη ευωχία, την οποία υποτίθεται ότι βιώσαμε κατά την προηγηθείσα περίοδο». Σε κάθε κρίση, καταγράφεται μια «τιμωρητική διάθεση», που ανταποκρίνεται στις απαισιόδοξες και αρνητικές προσδοκίες της κοινής γνώμης, στο συναίσθημα ότι προηγήθηκε η υπερβολή και η ύβρις, ώστε η κρίση να προσλαμβάνεται ως «αναγκαία επανορθωτική διαδικασία», προκείμενου να αναδιαρθρώσει τα πράγματα για μια νέα επανεκκίνηση. Δεν είναι λίγοι αυτοί που κατανοούν την κρίση ως «επιβεβλημένη εξιλέωση» για κάποια ακόμη και κατά φαντασίαν «αμαρτήματα». Ακόμη και ο τραπεζικός πανικός (bank run), οσάκις εκδηλώνεται, δεν εμφορείται από ορθολογική αντιμετώπιση, αλλά κυρίως από ενοχοποιημένη συνείδηση. Χρειάζεται ιδεολογική καταρράκωση του πληθυσμού για να ξεσπάσει η βαθιά οικονομική κρίση, απεριόριστη δυσπιστία έναντι της πολιτικής ηγεσίας, απώλεια κάθε σημείου αναφοράς. Σήμερα, οι πολιτικές και οικονομικές ηγεσίες, σημειώνει ο ίδιος, αντί να διαλύουν τους φόβους της κοινής γνώμης, τους εξάπτουν, με τον υπολογισμό ότι θα αντλήσουν έτσι πολιτικά οφέλη. Έτσι φυσικά, η μείζων κρίση δεν αποτρέπεται, αλλά επισπεύδεται.

Σύμφωνα με τον Πωλ Κρούγκμαν, οι πολιτικές λιτότητας που σήμερα κατά κόρον κατακλύζουν την Ευρώπη δεν αποβλέπουν στην απεμπλοκή της από την ύφεση, αλλά κυρίως στην εκμετάλλευση της από αυτούς που την έχουν προκαλέσει και συνεχίζουν να την τροφοδοτούν. Ο ίδιος επισημαίνει ότι η επιλογή της ύφεσης δεν θα ήταν δυνατή, αν δεν υπήρχε διάχυτη στην κοινή γνώμη η «νοοτροπία», που αντιλαμβάνεται τον οικονομικό πόνο ως «λύτρωση» και «εξιλέωση» για την «υπερβολική σπατάλη», που υποτίθεται πως είχε προηγηθεί. Το σύνδρομο αυτό ονομάζει «σαδομονεταρισμό». Όποιες και αν είναι οι βαθύτερες ρίζες του, σημειώνει, οδηγεί στην απόλυτη καταστροφή, δικαιολογώντας οποιαδήποτε επιλογή στο όνομα της διάσωσης των τραπεζών. Μόνον όταν η καταστροφή ολοκληρωθεί, θα μπορέσει η νοοτροπία αυτή να ξεπερασθεί.

Στην Ελλάδα, η κρίση του κεφαλαίου επιδιώκει λαϊκή ιδεολογική νομιμοποίηση, ενοχοποιώντας την κοινή γνώμη για κάποιο μεγάλο φαγοπότι, που προηγήθηκε και στο οποίο όμως ο κόσμος της εργασίας δεν έλαβε μέρος. Στη χώρα με το χαμηλότερο στην Ευρώπη κόστος δημόσιας διοίκησης εδραιώνεται η ατεκμηρίωτη πεποίθηση περί «σπάταλου κράτους». Στη χώρα με τον υψηλότερο στην Ευρώπη σχηματισμό παγίου κεφαλαίου κατά την 8ετια 2001-2008, διαπιστεύεται η ιδέα του υπερκαταναλωτισμού ως αιτία της κρίσης. Η ένοχη συνείδηση επιβαρύνεται με αδιάκοπο σφυροκόπημα περί πελατειακών σχέσεων και διαφθοράς. Ωστόσο, κάθε ελληνική «ιδιαιτερότητα», όσο μεγάλη και να θεωρηθεί, ωχριά σε σύγκριση με το καθοριστικό κενό ευρωπαϊκής διαχείρισης της κρίσης. Η κερδοσκοπία που σήμερα πλήττει την Ευρώπη απορρέει από την ανισομέρεια ανάμεσα στις χώρες - μέλη. Θα όφειλε το ευρωπαϊκό σύνολο να καλύπτει τις αποκλίσεις των μελών του. Αντ’ αυτού, τις αφήνει ακάλυπτες, τις προσφέρει στην κερδοσκοπία, ενοχοποιώντας γι’ αυτό τα θύματα. Όταν τα τελευταία «κατανοούν» την εξόντωση τους, τότε μόνον η ολοκλήρωση του έργου της καταστροφής μπορεί να εξαντλήσει και την ιδεολογία της καταστροφής.-»