Το παζλ της θαλάσσιας βλέννας: τί ισχύει σε Μαρμαρά, Θερμαϊκό και Βόρειο Αιγαίο

της Μαρίας Μουστάκα, της Καλλιόπης Πάγκου, της Νατάσσας Στεφανίδου και της Αμαλίας Βενετσανοπούλου*

Κυρίαρχη δύναμη στην παραγωγή της θαλάσσιας βλέννας είναι η πληθυσμιακή αύξηση μικροοργανισμών του πλαγκτού. Συμπληρωματικό ρόλο έχει η βιολογική και φυσική συσσωμάτωση μικρότερων σωματιδίων με την επίδραση φυσικών διεργασιών στις ταχύτητες αύξησης και απωλειών των μικροοργανισμών - παραγωγών βλέννας και στον χρόνο παραμονής τους στη στήλη νερού ανάλογα με τις συνθήκες στρωμάτωσης /κυκλοφορίας.

Πρωτογενώς, η βλέννα σχηματίζεται άμεσα από την έντονη αύξηση ορισμένων ειδών φυτοπλαγκτού (άνθιση φυτοπλαγκτού), τα οποία φέρουν βλεννώδεις θήκες (όπως τα διάτομα Chaetoceros, Skeletonema και το πρυμνεσιοφύκος Phaeocystis), ενώ άλλα παράγουν βλέννα σε συνθήκες περιβαλλοντικής καταπόνησης (όπως το δινομαστιγωτό Gonyaulax και το διάτομο Cylindrotheca). Ακόμη, πρωτόζωα του πλαγκτού όπως ετερότροφα δινομαστιγωτά (π.χ. Noctiluca) φέρουν βλεννώδη κυτταρικά στοιχεία και με τον θάνατό τους σε φαινόμενα ερυθράς παλίρροιας παράγουν βλεννώδη συσσωματώματα που μπορεί να αποτελούν υλικό επώασης βλέννας. Ταυτόχρονα άλλοι μικροοργανισμοί, ανόργανα σωματίδια, θρύμματα και σωματίδια αλλόχθονης προέλευσης (π.χ. γυρεόκοκκοι, αερομεταφερόμενοι μύκητες) προσκολλώνται στη βλέννα.

Οι βιολογικές διεργασίες παραγωγής βλέννας είναι πολύπλοκες, ενώ πρέπει να τονισθεί ότι έχουν προηγηθεί για εβδομάδες/μήνες πριν από την εμφανή παρουσία του φαινομένου συγκέντρωσης θαλάσσιας βλέννας. Τα χαρακτηριστικά της βλέννας μπορεί να υποδηλώνουν την ταυτότητα των παραγωγών της, τον χρόνο παραγωγής της και την έκθεσή της σε διαφορετικά περιβάλλοντα λόγω της μεταφοράς της με τη θαλάσσια κυκλοφορία. Ακόμη υποδηλώνουν το μέγεθος της δύναμης που απαιτείται για τη διάσπασή της (π.χ. ισχυρός άνεμος). Η κατανόηση και αντιμετώπιση ενός φαινομένου θαλάσσιας βλέννας προϋποθέτει βαθιά γνώση της βιολογίας των μικροοργανισμών που την παράγουν και των συνθηκών που προάγουν την παραγωγή της και τη συγκέντρωση/μεταφορά της.

Το ακραίο φαινόμενο της θαλάσσιας βλέννας ως προς την έκταση και ένταση στη Θάλασσα του Μαρμαρά απασχόλησε τα διεθνή και Ελληνικά ΜΜΕ τον προηγούμενο μήνα. Ταυτόχρονα, φαινόμενα μικρής έκτασης και έντασης καταγράφηκαν σε περιοχές του Θρακικού Πελάγους (από την Αλεξανδρούπολη έως τη Χαλκιδική) με μεγαλύτερη έκταση στην επιφάνεια σε περιοχές της Λήμνου. Μικρογραφία του φαινομένου θαλάσσιας βλέννας στον Μαρμαρά καταγράφηκε τον Ιούνιο του 2017 στον εσωτερικό Θερμαϊκό Κόλπο. Η θαλάσσια βλέννα στο φαινόμενο αυτό είχε επωασθεί για τρεις μήνες με έναρξη ερυθράς παλίρροιας και συνεχείς ανθίσεις ειδών φυτοπλαγκτού που παράγουν βλέννα. Στην εικόνα 1 φαίνονται τα είδη που παρήγαγαν τη βλέννα.

Σύμφωνα με τα αποτελέσματα αναλύσεων της σύνθεσης του πλαγκτού που διενεργήσαμε σε δείγματα που λήφθηκαν από παράκτιες περιοχές του Θρακικού Πελάγους τον μήνα Μάιο και σε δείγματα ανοιχτής θάλασσας από περιοχές της Λήμνου (Μάιο και Ιούνιο) προκύπτουν σημαντικές ομοιότητες με τα ευρήματα του Πανεπιστημίου Κωνσταντινούπολης για τις περιοχές της Θάλασσας του Μαρμαρά, καθώς και με τα ευρήματα της έρευνάς μας το 2017 για τον Θερμαϊκό Κόλπο. Η σημαντική ομοιότητα αφορά στα βλεννοπαραγωγά είδη των διατόμων, ιδιαίτερα του γένους Cylindrotheca, το δινομαστιγωτό Gonyaulax και το πρυμνεσιοφύκος Phaeocystis. Επίσης ομοιότητα ως προς την παρουσία του ετερότροφου δινομαστιγωτού Noctiluca. Όμως, η κυριαρχία ως προς την αφθονία των ειδών του φυτοπλαγκτού διέφερε με αυτήν της Θάλασσας του Μαρμαρά όπου κυριαρχούσε το πρυμνεσιοφύκος Phaeocystis, ενώ στο Βόρειο Αιγαίο όπως και στην περίπτωση του Θερμαϊκού το 2017 κυριαρχούσαν τα διάτομα και το δινομαστιγωτό Gonyaulax.

Φωτογραφία μικροοργανισμών παραγωγών βλέννας στον Θερμαϊκό (από Genitsaris et al. 2020

Επιπλέον στις παράκτιες θαλάσσιες περιοχές της Λήμνου με παρουσία βλέννας καταγράφηκαν σε υψηλές συγκεντρώσεις διάτομα του γένους Hemiaulus (Eικόνα 2), ενώ εντός της βλέννας εντοπίστηκαν κύστεις του είδους Scrippsiella acuminata (δινομαστιγωτό), το οποίο πιθανά να υποδηλώνει προγενέστερη άνθιση του εν λόγω είδους. Η υπόθεση αυτή διερευνάται. Ευτυχώς μέχρι σήμερα το γένος Phaeocystis στις Ελληνικές θάλασσες καταγράφεται σε χαμηλούς αριθμούς, αν και στον Θερμαϊκό παρουσιάζει αυξητική τάση τα τελευταία έτη. Αξίζει να τονιστεί ότι ανεξαρτήτως μεταφοράς βλέννας από τη Θάλασσα του Μαρμαρά, καταγράψαμε ενεργή παραγωγή βλέννας από το φυτοπλαγκτό στο Βόρειο Αιγαίο, γεγονός που σημαίνει ότι υπάρχει και αυτόχθονη παραγωγή βλέννας στις περιοχές αυτές. Συνενώνουμε μικρά κομμάτια του παζλ μιας εικόνας σχηματισμού της βλέννας στο Βόρειο Αιγαίο. Η ανάλυση μεγάλου αριθμού δειγμάτων από διάφορες περιοχές του Βορείου Αιγαίου (π.χ. Σαμοθράκη, Θάσο, Χαλκιδική, Θερμαϊκό, Λήμνο, Ψαθούρα) και από διάφορα βάθη (έως 120 μέτρα) συνεχίζεται στο Τμήμα Βιολογίας ΑΠΘ στο πλαίσιο ερευνητικού έργου που αφορά στην ανάλυση του φυτοπλαγκτού δειγμάτων από το Βόρειο Αιγαίο. Αντίστοιχες μικροσκοπικές αναλύσεις πραγματοποιούνται στο εργαστήριο φυτοπλαγκτού του Ινστιτούτου Ωκεανογραφίας του ΕΛΚΕΘΕ.

Εικόνα 2: Το διάτομο Hemiaulus από δείγματα της 25ης Ιουνίου 2021 από τη θαλάσσια περιοχή Φακού της νήσου Λήμνου (Φωτογραφία: Αμαλία Βενετσανοπούλου, Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας - ΕΛΚΕΘΕ).

* Μαρία Μουστάκα, Καθηγήτρια Τμήματος Βιολογίας ΑΠΘ, Καλλιόπη Πάγκου, Διευθύντρια Ερευνών ΕΛΚΕΘΕ, Νατάσσα Στεφανίδου, Μεταδιδακτορική ερευνήτρια ΑΠΘ και Aμαλία Βενετσανοπούλου, Βιολόγος Ωκεανογράφος, ΕΛΚΕΘΕ