Οι ψυχοκοινωνικές όψεις της Ανεργίας | της Μαρίας Καφαντάρη

Την τελευταία δεκαετία η Ελλάδα αντιμετωπίζει μια πρωτοφανή κρίση σε διάφορα επίπεδα, τις συνέπειες της οποίας βιώνει η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού της, σχεδόν σε κάθε έκφανση της καθημερινής ζωής. Κορυφή του παγόβουνου -και άμεσα αντιληπτή- η κρίση στον οικονομικό τομέα, η οποία επιδεινώθηκε ακόμη περισσότερο τα τελευταία 2 χρόνια και λόγω της πανδημίας και των συνεπειών της σε διάφορα επίπεδα·πολλοί Έλληνες έχασαν τα τελευταία χρόνια τη δουλειά τους- είτε στο δημόσιο είτε στον ιδιωτικό τομέα- λόγω της οικονομικής ύφεσης, νέες θέσεις εργασίας δεν υπάρχουν, οι νέοι άνθρωποι που τώρα βγαίνουν στην αγορά εργασίας  δυσκολεύονται να αποκατασταθούν επαγγελματικά και καταφεύγουν στη λύση της εύρεσης δουλειάς εκτός συνόρων. Ακόμη όμως και αυτοί που διατηρούν την εργασία τους, ζουν σε μια ψυχοπιεστική συνθήκη αβεβαιότητας και άγχους για το τι μέλλει γενέσθαι, για το αν θα συνεχίσουν να εργάζονται, αν θα διατηρήσουν τα εναπομείναντα εργασιακά τους δικαιώματα και αν θα μπορέσουν να ζήσουν αξιοπρεπώς από τις  οικονομικές απολαβές της δουλειάς τους. 

Οι αριθμοί και οι στατιστικέςαπό τις έρευνες για την ανεργία –οι οποίες επιβεβαιώνουν το φαινόμενο αυτό– αποτελούν μια τεχνοκρατική όψη του προβλήματος της ανεργίας ως αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης∙η ανεργία αποτελεί ένα φαινόμενο ψυχοκοινωνικό που επηρεάζει την ψυχική και σωματική υγεία και ευημερία του ατόμου αλλά και την ευημερία του κοινωνικού συνόλου εν γένει.

Η συσχέτιση μεταξύ οικονομικών κρίσεων και της ψυχικής υγείας των ανθρώπων έχει διερευνηθεί από μια σειρά ερευνών σε πολλές χώρες του κόσμου. Οι σημαντικότερες συνέπειες μιας οικονομικής κρίσης είναι η ανεργία –όπως ήδη  αναφέρθηκε–, η μείωση εισοδήματος, η γενικευμένη αβεβαιότητα και η περικοπή δημοσίων δαπανών, περιλαμβανομένων και αυτών για την υγεία. Οι περισσότερες μελέτες που διερευνούν τις επιπτώσεις οικονομικών κρίσεων στην ποιότητα ζωής των ανθρώπων δείχνουν συσχέτιση ανάμεσα στην ανεργία και άλλους οικονομικούς δείκτες  με τα επίπεδα νοσηρότητας, κατάθλιψης, αυτοκτονικότητας και θνησιμότητας.

Μιλώντας για την Ελλάδα, σύμφωνα με την έρευνα των Γιωτάκου, Καράμπελα και Καυκά (2011) υπάρχει σημαντική συσχέτιση μεταξύ οικονομικών δεικτών και δεικτών ψυχικής υγείας, επισκέψεων  σε τακτικά εξωτερικά ιατρεία και τμήματα επειγόντων ψυχιατρικών κλινικών, αυτοκτονιών , ανθρωποκτονιών  και αριθμού διαζυγίων. Τα ευρήματα αυτά παρουσιάζουν σημαντικές ομοιότητες με παρόμοιες οικονομικές υφέσεις, όπως σε χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ και της Ευρώπης, στην Ασία και στις ΗΠΑ.

Τα αποτελέσματα ερευνών –τα οποία δείχνουν τη συσχέτιση της ανεργίας με την κακή ψυχική υγεία– επιβεβαιώνουν αυτό που αποτελεί κοινή γνώση και πεποίθηση, ότι δλδ η εργασιακή ασφάλεια ευνοεί την υγεία, την ευημερία και την εργασιακή ικανοποίηση, ενώ η ανεργία, η ανασφάλεια και η αίσθηση απώλειας ελέγχου της ζωής του ατόμου, ευνοούν την ύπαρξη άγχους και αυξάνουν τον κίνδυνο εμφάνισης ψυχοπαθολογίας. Δεδομένου του ορισμού που δίνει ο Παγκόσμιος Οργανισμός  Υγείας, σύμφωνα με τον οποίο ως υγεία ορίζεται «η κατάσταση της πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας» και όχι απλά η απουσία νόσου, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η οικονομική κρίση και οι επιπτώσεις της επηρεάζουν τη σωματική και ψυχική υγεία του ατόμου.

Η ταυτότητα του ατόμου στη σύγχρονη κοινωνία προσδιορίζεται σε μεγάλο βαθμό από την επαγγελματική του ιδιότητα. Η εργασία, εκτός από μέσο επιβίωσης και κάλυψης των υλικών αναγκών του ανθρώπου (και όχι μόνο), αποτελεί και ένα μέσο νοηματοδότησης της ύπαρξης του σύγχρονου ανθρώπου και κυρίαρχο στοιχείο στη διαμόρφωση  της αυτοεικόνας του, αλλά και του κοινωνικού του ρόλου. Η αντίληψη της αξίας του ως άνθρωπος πολλές φορές συνδέεται άρρηκτα με την επαγγελματική του αξία. Η επαγγελματική ιδιότητα αποτελεί δομικό και θεμελιώδες κομμάτι της ταυτότητας της πλειοψηφίας των ανθρώπων του σύγχρονου καπιταλιστικού κόσμου, καθώς οι δυτικές κοινωνίες – και η ελληνική τις τελευταίες δεκαετίες- είναι σε μεγάλο βαθμό εργασιοκεντρικές και η εργασιακή εξειδίκευση έχει αναχθεί σε «ιερή» αξία. Δεν είναι περίεργο λοιπόν,  ότι η ύπαρξη και η διασφάλιση μιας «καλής» δουλειάς αποτελούσε (και αποτελεί)  ζητούμενο των ανθρώπων , όχι μόνο όμως για τη διασφάλιση μιας αξιοπρεπούς διαβίωσης, διοχέτευσης γνώσεων για το κοινό καλό και δημιουργικότητας  αλλά και ως μέσο κοινωνικής καταξίωσης, διασφάλισης κοινωνικού ρόλου, αίσθησης «ανήκειν» στο κοινωνικό  σύνολο, ουσιαστικά ως μέσο κατοχύρωσης της υπαρξιακής επιβίωσης του ατόμου.

Σε συνθήκες οικονομικής ύφεσης, όπως η τωρινή, η έλλειψη δουλειάς δεν προκαλεί μόνο προβλήματα βιοπορισμού που το άτομο καλείται να διαχειριστεί και να λύσει. Η ανεργία προκαλεί μια «συμβολική» κατάρρευση του ατόμου∙ ο άνεργος δεν έχει χάσει μόνο τη δουλειά του, έχει χάσει σε πολλές περιπτώσεις το νόημα της ύπαρξης του. Χάνει την αξιοπρέπεια, τον αυτοσεβασμό, την αυτοπεποίθηση και  αυτοεκτίμηση του. Η έλλειψη δουλειάς δημιουργεί αρνητικά συναισθήματα αυτό - μομφής, ηττοπάθειας και ανημποριάς. Η αίσθηση απώλειας ελέγχου των συνθηκών ζωής για το άτομο συχνά αποτελεί ένα ψυχοπιεστικό και τρομακτικό βίωμα. Δυσκολεύεται να αυτοπροσδιοριστεί και παράλληλα βιώνει τον κοινωνικό αποκλεισμό – ο οποίος είναι πραγματικός πολλές φορές, αλλά συχνά  υπάρχει και σε φαντασιακό επίπεδο, δεδομένου ότι ο άνεργος αισθάνεται λόγω της έλλειψης επαγγελματικής ιδιότητας, αποκομμένος από το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο, νιώθει σα να μην ανήκει πουθενά και αυτό ακόμη κι αν δεν έχουν επηρεαστεί οι κοινωνικές του σχέσεις δραματικά . Η αναγωγή της δουλειάς σε «υπέρτατη αξία» από το καπιταλιστικό σύστημα, σαφώς έχει διαποτίσει γενιές ανθρώπων που ζουν μέσα σε αυτό και έχει διαμορφώσει την ιεράρχηση αξιών, που οι άνθρωποι με τη σειρά τους υιοθετούν και ασπάζονται. Ο άνθρωπος λοιπόν χωρίς δουλειά –άρα και χωρίς επαγγελματική ιδιότητα- υπολείπεται μιας σημαντικής ιδιότητας, η έλλειψη της οποίας δεν μπορεί να εξισορροπηθεί από τις άλλες ιδιότητες και ποιότητες που φέρει ως ανθρώπινο ον, καθώς όπως αναφέρθηκε, το επάγγελμα αποτελεί συχνά το κυρίαρχο και δομικό  στοιχείο της ταυτότητας του ατόμου. Χωρίς την επαγγελματική του ιδιότητα, νιώθει σα να μην υπάρχει.

Δεν είναι περίεργο λοιπόν το γεγονός ότι εκφάνσεις του τραυματικού βιώματος της ανεργίας αποτελούν η αύξηση των ποσοστών κατάθλιψης, το χρόνιο άγχος, τα συμπτώματα σωματοποίησης, τα νοσήματα όπως οι καρδιαγγειακές παθήσεις και οι παθήσεις του μυοσκελετικού και του νευρικού συστήματος, η αύξηση των αυτοκτονιών αλλά και των ανθρωποκτονιών. Η υπονόμευση της υγείας και της ευημερίας των ανθρώπων αποτελεί μια από τις σοβαρότερες επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης, καθώς η καλλιέργεια του φόβου, της ενοχής,  της απελπισίας, της θλίψης και της ανημποριάς, οδηγούν στον ψυχικό μαρασμό. 

Μιλώντας για τις επιπτώσεις της ανεργίας στον ψυχισμό του ανθρώπου είναι σημαντικό να αποφευχθεί η παρανόηση, ότι τα πάντα αρχίζουν και τελειώνουν στο άτομο. Όπως αναφέρθηκε πριν, η ανεργία αποτελεί ψυχοκοινωνικό φαινόμενο. Οι συνέπειες του όσον αφορά την ψυχική υγεία των ανθρώπων μπορεί να βιώνονται από τον καθένα ξεχωριστά και να διαφοροποιούνται από διάφορες παραμέτρους, αλλά πρέπει να αποφεύγεται η «ψυχιατρικοποίηση»  (ή «ψυχολογικοποίηση», ανάλογα), φαινομένων σαν κι αυτών. Κοινωνικοί και ψυχολογικοί παράγοντες εμπλέκονται και παίζουν ρόλο στο βίωμα του κάθε ανθρώπου που βρίσκεται σε συνθήκη ανεργίας και στον τρόπο διαχείρισης αυτού. Φαίνεται για παράδειγμα, ότι άνθρωποι χαμηλού κοινωνικο-οικονομικού status, «ειδικές» κοινωνικές ομάδες (π.χ. ΑΜΕΑ,μετανάστες, ψυχικά πάσχοντες κτλ) είναι πιο ευάλωτοι σε συνθήκες κρίσης. Η εμφάνιση όμως ή όχι, και σε ποιο βαθμό, ψυχοπαθολογικών συμπτωμάτων σε ανθρώπους που έχασαν τη δουλειά τους ή αδυνατούν να βρουν δουλειά, είναι συμπτωματολογία μιας κοινωνικοοικονομικής παθολογίας και κρίσης και όχι προσωπική αδυναμία του ατόμου ή απόρροια μιας δικής του εγγενούς παθολογίας. Τα μέλη μιας κοινωνίας που νοσεί αποτελούν τους φορείς της αρρώστιας και όχι τους υπαίτιους γι’αυτήν. Αυτό που μπορεί να κάνει τη διαφορά στη διαχείριση τέτοιων φαινομένων αποτελεί  η συγκρότηση της προσωπικότητας του κάθε ατόμου, οι σχέσεις του με τους σημαντικούς άλλους (οικογένεια, φίλοι, ευρύτερο κοινωνικό δίκτυο) και κυρίως η ύπαρξη κοινωνικής συνοχής και αλληλεγγύης. Οι ασφαλιστικές δικλείδες όσον αφορά την πρόληψη ψυχικών διαταραχών –απόρροιας της κρίσης- είναι ευνόητο ότι είναι  υπόθεση και της πολιτείας όπως και η δευτερογενής και τριτογενής παρέμβασης, όταν αυτές εκδηλωθούν. Η αλληλοβοήθεια όμως, η αλληλοϋποστήριξη και η ύπαρξη ελπίδας και πίστης σε ένα καλύτερο μέλλον είναι πλέον αναγκαία για την επιβίωση των ανθρώπων σε συνθήκες τόσο απάνθρωπες και ψυχοπιεστικές. Η διατήρηση της πίστης στη δυναμική της κοινωνικής συνεργασίας και συνοχής, της συνύπαρξης με τον άλλο με όρους αλληλεγγύης και η ελευθερία βούλησης και πράξης –όσο δύσκολο κι αν είναι πολλές φορές– ίσως είναι ένας τρόπος ανατροπής της γενικευμένης θλίψης και εσωστρέφειας.

Μαρία Καφαντάρη

Ψυχολόγος

Msc  Κοινωνικής –Κλινικής Ψυχολογίας Εξαρτήσεων και Ψυχοκοινωνικών προβλημάτων

Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια