Στο φως η αρχαιότερη μακέτα των βυζαντινών χρόνων

[...] Αν και βαθύς γνώστης ήδη του αντικειμένου, ξανάνοιξε τα βιβλία του, “ξαναβούτηξε” σε κείμενα, βρέθηκε σ' ένα ιδιαίτερο βιβλίο (1926) του μοναχού Ευδόκιμου Ξηροποταμηνού, στο οποίο αναφέρεται ότι ο παλαιότερος αυτού μοναχός Καισάριος -κατά κόσμον Κωνσταντίνος Δαπόντες- στη διάρκεια της ζητείας του (περιοδεία των μοναχών ανά την αυτοκρατορία για συλλογή ελεημοσύνης προς όφελος της μονής) έστειλε - μεταξύ άλλων – από την Κωνσταντινούπολη και το “ξύλινον σχέδιον του ναού”.[...]

AΠΕ / ΜΠΕ

Καμία έρευνα δεν είναι άγονη. Αρκεί το αποτέλεσμά της να είναι συμβατό με τα ενδιαφέροντα του ερευνητή.

Ακόμη και τα διαφορετικά από το αρχικό αντικείμενο. Ξετυλίγοντας με αφοσίωση, αγάπη, πάθος σχεδόν τον ... μίτο της έρευνας μπορεί να βρεθεί μπρος από ένα συγκλονιστικό αποτέλεσμα – σημαντικότερο από το αρχικό ζητούμενο.

Συνέβη στον αρχιτέκτονα Μίλτο Πολυβίου πριν από είκοσι και πλέον χρόνια, το θεώρησε “φυσικό” αλλά γι' αυτή του την αυθόρμητη, “κυτταρική” σχεδόν ανάγκη – συνήθεια, χαρακτηρίστηκε Ιντιάνα Τζόουνς, Ουμπέρτο Έκο, και δέκα χρόνια μετά (το 2000) βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών για την αποκάλυψη ενός ευρήματος (της αρχαιότερης – βυζαντινής...
αρχιτεκτονικής μακέτας) ηλικίας 200 και πλέον ετών στη ... στέγη-αποθήκη της μονής Ξηροποτάμου. Αλλά, κυρίως, για την “επιμονή και αφοσίωση”.

Η σημερινή διάλεξη στον κήπο της Αγιορετικής Εστίας Θεσσαλονίκης, με τίτλο “Μια αρχιτεκτονική μακέτα δυόμισυ αιώνων”, θα μπορούσε να αποτελέσει εισαγωγή σε σειρά σεμιναρίων περί ... επιμονής και αφοσίωσης ως “εργαλεία” του ερευνητή.

Κι αυτό, γιατί, τα περί της αποκάλυψης της αρχαιότερης (βυζαντινής) μακέτας (“ξύλινον σχέδιον του ναού”) της μονής Ξηροποτάμου του Αγίου Όρους , η οποία μάλιστα είχε σχεδιαστεί έναν χρόνο πριν από την ανέγερση του ναού (1763), έγιναν γνωστά στο ευρύ κοινό μόλις πέρσι (Σεπτέμβριος-Νοέμβριος) με την έκθεση, με τίτλο “Ιστορίες αποκαλύψεων, επιμονής και αφοσίωσης - Απρόσμενες πτυχές του μόχθου στο Άγιον Όρος” στο κτίριο της Αγιορετικής Εστίας Θεσσαλονίκης.

Η αποκάλυψη της αρχαιότερης στην Ανατολή ''μακέτας''

Στον Μίλτο Πολυβίου, αρχιτέκτονα της 10ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, είχε ανατεθεί η συγγραφή ενός κειμένου για την αρχιτεκτονική του Αγίου Όρους που συμπεριλαμβανόταν σε σχετικό τόμο - έκδοση.

Αν και βαθύς γνώστης ήδη του αντικειμένου, ξανάνοιξε τα βιβλία του, “ξαναβούτηξε” σε κείμενα, βρέθηκε σ' ένα ιδιαίτερο βιβλίο (1926) του μοναχού Ευδόκιμου Ξηροποταμηνού, στο οποίο αναφέρεται ότι ο παλαιότερος αυτού μοναχός Καισάριος -κατά κόσμον Κωνσταντίνος Δαπόντες- στη διάρκεια της ζητείας του (περιοδεία των μοναχών ανά την αυτοκρατορία για συλλογή ελεημοσύνης προς όφελος της μονής) έστειλε - μεταξύ άλλων – από την Κωνσταντινούπολη και το “ξύλινον σχέδιον του ναού”.

Η ημερομηνία της αποστολής (το 1762) ήταν μόλις έναν χρόνο νωρίτερα από τη χρονολογία ανέγερσης του ναού...

“Διαβάζοντας, ίσως από τύχη, έναν τέτοιο κατάλογο αντικειμένων, ανάμεσα σε καντήλια και άλλα, πρόσεξα ότι γινόταν αναφορά σε τέσσερις κολόνες ναού κι επίσης στο "ξύλινο σχέδιο ναού". Υπέθεσα, λοιπόν, ότι υπήρχε κάποια μακέτα βάσει της οποίας κατασκευάστηκε ο ναός κι έβαλα στόχο να τη βρω” έλεγε τότε ο κ. Πολυβίου.

Η μακέτα ήταν δημιούργημα - όπως διαπίστωσε κατά την έρευνά του ο Μ. Πολυβίου - του Κωνστάντιου, βασιλικού αρχιτέκτονα της αυλής του σουλτάνου Μουσταφά (ο ίδιος είχε χτίσει - μεταξύ άλλων - και το Λαλελί Τζαμί).

Το πρόπλασμα, πέρα από το ενδιαφέρον του ως κατασκευή (είναι έγχρωμο, ξύλινο και φέρει περίτεχνη διακόσμηση), είναι ιδιαίτερα σημαντικό για πολλούς λόγους: πρόκειται για το μοναδικό πρόπλασμα που διασώθηκε με ολόκληρο όνομα του αρχιτέκτονα που το έφτιαξε και τον χρόνο κατασκευής του.

Η περιγραφή στο κείμενο ερέθισε τον αρχιτέκτονα που ξαναταξίδεψε στο Άγιον Όρος, ερεύνησε, μελέτησε, ρώτησε, έψαξε σε αποθήκες και αρχεία για το “ξύλινον σχέδιον του ναού” ... αλλά θα επέστρεφε άπραγος, αν ένας νεαρός μοναχός δεν του “ψιθύριζε” πως στη στέγη του σκευοφυλακίου της μονής φυλάσσουν οι μοναχοί (από ιδρύσεώς της) ό,τι ... περίσσευε - “εδώ έχωναν, παλιά, οι μοναχοί είδη που δεν ήθελαν να πετάξουν...” τού είπε.

Κι ανάμεσα σε ένα σωρό τέτοια αντικείμενα, παλαιά έπιπλα και σκεύη, ο κ. Πολυβίου κατάφερε να εντοπίσει, σκονισμένο μα σε σχεδόν άριστη κατάσταση, “το ξύλινον σχέδιον” του Καθολικού της μονής Ξηροποτάμου – που δεν ήταν τίποτα άλλο παρά ... το πρόπλασμα, η μοναδική βυζαντινή μακέτα, κατασκευασμένη ολόκληρη από συναρμολογούμενα ξύλινα στοιχεία και καλυμμένη από χαρτί. Πάνω στο χαρτί είναι σχεδιασμένη με μελάνι η διάρθρωση των τοίχων (διαστάσεων 60x44x44).

Η μακέτα καθαρίστηκε, απεντομώθηκε, συντηρήθηκε και εκτίθεται έκτοτε στη Μονή Ξηροποτάμου. Αντίγραφο της μακέτας, χαρακτηριστικού παραδείγματος συντήρησης των θησαυρών του Αγίου Ορους, υπάρχει και στην Αγιορετική Εστία.

“Αποδεικνύεται έτσι ότι ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός με χρήση κλίμακας και κανάβου δεν ήταν άγνωστος την εποχή αυτή, τουλάχιστον για κτίρια μεγάλης κλίμακας, αντίθετα με την άποψη που κυριαρχούσε για τη 'λαϊκή' αρχιτεκτονική της περιόδου” λέει ο κ. Πολυβίου.

Η έρευνα για την ... έρευνα

Πολυπράγμων, πολυδιάστατος, πολυγραφότατος, αλλά κυρίως “πολυμελετημένος”, ο ίδιος ο αρχιτέκτων Μίλτος Πολυβίου (εργάστηκε επί 35 χρόνια στην 10η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων), ο “Ιντιάνα Τζόουνς” του Αγίου Όρους, όπως τον χαρακτήρισαν συνάδελφοί του, βρήκε περιττό να επανέρχεται με σειρά διαλέξεων στο ίδιο το εύρημα, όταν όμως τού ζητήθηκε από την Αγιορειτική Εστία να δώσει την αποψινή διάλεξη, δέχτηκε μόνο επικεντρώνοντας, όχι σ' αυτό καθαυτό, αλλά στη διαδικασία της έρευνας.

“Όταν ο ερευνητής επιμένει σε λεπτομέρειες που εκ πρώτης όψεως φαίνονται ανούσιες, πυροδοτείται μια ιδιαίτερα ερεθιστική διαδικασία που μπορεί να σε φτάσει πολύ μακριά... Καμία έρευνα δεν είναι άγονη. Αναδεικνύει ίσως άλλες πτυχές του θέματος. Αρκεί το ερέθισμα να είναι συμβατό με τα ενδιαφέροντα του ερευνητή...” λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.