Εφηβεία και εθισμός στο Διαδίκτυο

Η χρήση του Η/Υ και του Διαδικτύου αποτελεί  πλέον αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας πολλών ανθρώπων στις σύγχρονες κοινωνίες, και ειδικότερα των εφήβων. Οι έφηβοι έχοντας εξοικείωση με τις νέες τεχνολογίες εν γένει, χρησιμοποιούν τις εφαρμογές του Διαδικτύου σε μεγάλο βαθμό, καθώς το Διαδίκτυο προσφέρει τη δυνατότητα επικοινωνίας, ψυχαγωγίας και πρόσβασης σε πληροφοριακό υλικό – εκπαιδευτικό και ψυχαγωγικό. Το Διαδίκτυο λοιπόν μπορεί να αποτελέσει ένα σημαντικό και χρήσιμο εργαλείο, με πολλά οφέλη για τον χρήστη, όταν βέβαια χρησιμοποιείται ορθολογικά και σωστά. Αντίθετα, η μη σωστή  και οριοθετημένη χρήση του εγκυμονεί κινδύνους, επισκιάζοντας τα πιθανά οφέλη.

Τα τελευταία χρόνια γίνεται αρκετός λόγος για φαινόμενα εξάρτησης  από το Διαδίκτυο και φαίνεται ότι αφορούν σε μεγάλο βαθμό τον πληθυσμό των εφήβων . Στην Ελλάδα, την περίοδο από το 2006 έως το 2010 , σύμφωνα με έρευνες της Μονάδας Εφηβικής Υγείας του Νοσοκομείου «Α.& Π. Κυριακού» και του ΕΠΙΨΥ (Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας), υπήρξε  αυξητική τάση των ποσοστών υπερβολικής χρήσης στους εφήβους (το ποσοστό σχεδόν τετραπλασιάστηκε), 1 στους 6 15χρονους παρουσιάζει συμπτώματα εξάρτησης από την χρήση του Διαδικτύου και 5,5% του συνόλου των εφήβων αναφέρει συμπτώματα εξάρτησης από τα ηλεκτρονικά παιχνίδια. Επίσης, οι επαρχιακές πόλεις παρουσιάζουν μεγαλύτερο ποσοστό εξαρτητικής συμπεριφοράς και οριακής χρήσης συγκριτικά με την Αττική.  Η υπερβολική χρήση Η/Υ στους εφήβους, συνδέεται με  την εμφάνιση σε μεγαλύτερο ποσοστό συμπτωμάτων διαταραχής συναισθήματος, ελλειμματική προσοχή και περισσότερες ψυχοκοινωνικές δυσκολίες. Αναφορικά με το οικογενειακό περιβάλλον, σύμφωνα με την έρευνα του ΕΠΙΨΥ, ο ελλιπής οικογενειακός έλεγχος, η περιορισμένη συναισθηματική κάλυψη του εφήβου αλλά και η χαμηλή ικανοποίηση από τις οικογενειακές σχέσεις,  φαίνεται ότι σχετίζονται με την εμφάνιση του φαινομένου. 

Τι σημαίνει ο όρος  «εξάρτηση από το Διαδίκτυο»; 

Όταν μιλάμε για εξάρτηση από το Διαδίκτυο, εννοούμε την παθολογική και εμμονική χρήση του Διαδικτύου, η οποία χαρακτηρίζεται από αδυναμία ελέγχου της παρόρμησης για χρήση, ανάγκη για όλο και περισσότερο χρόνο  ενασχόλησης με το μέσο  και δυσφορία η οποία μεταφράζεται σε άγχος, ευερεθιστότητα, καταθλιπτικό συναίσθημα όταν υπάρξει αναγκαστική διακοπή της χρήσης. Σημαντικό χαρακτηριστικό της εξάρτησης αποτελεί επίσης η δυσλειτουργία σε σημαντικούς τομείς της ζωής του εξαρτημένου, όπως είναι οι οικογενειακές σχέσεις, οι σχέσεις με το κοινωνικό του περιβάλλον, η επαγγελματική του δραστηριότητα και η ακαδημαϊκή – σχολική του επίδοση.

Η εξαρτητική συμπεριφορά από το Διαδίκτυο χαρακτηρίζεται επίσης από μια σειρά συμπεριφορών του χρήστη, οι οποίες αφορούν τα εξής: 

1) Αλλαγή στις συνήθειες του ατόμου αναφορικά με τον ύπνο και το φαγητό. Είναι πιθανό το άτομο να ξενυχτά ή να κοιμάται ελάχιστα, καθώς και να μην τρέφεται επαρκώς ή σωστά, προκειμένου να βρίσκεται όσο το δυνατό περισσότερο χρόνο συνδεδεμένο. 

2) Η σωματική υγιεινή παραμελείται και η φυσική δραστηριότητα μειώνεται. 

3) Το εξαρτημένο άτομο παραμελεί τις επαγγελματικές ή σχολικές του υποχρεώσεις, αφιερώνοντας ελάχιστο ή καθόλου χρόνο σε αυτές. 

4) Η ενασχόληση του με μέχρι πρότινος αγαπημένες δραστηριότητες και χόμπι διαταράσσεται, καθώς δεν ασχολείται με αυτές πλέον. 

5) Η εξαρτητική συμπεριφορά του ατόμου συνδέεται με κοινωνική απόσυρση και αποστασιοποίηση από τις σχέσεις με τους γύρω του, δηλαδή οικογένεια, φίλους και γνωστούς. Δε συμμετέχει στην οικογενειακή ζωή, δε συναντά τους φίλους του και απομονώνεται, προτιμώντας να είναι συνδεδεμένο στο Διαδίκτυο. 

6) Το άτομο ψεύδεται στους οικείους του αναφορικά με τον χρόνο ενασχόλησης του με το μέσο. 

Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι η εμφάνιση εξαρτητικής συμπεριφοράς αφορά συνήθως μια εφαρμογή του Διαδικτύου (π.χ. διαδικτυακά παιχνίδια, δωμάτια συνομιλίας, κτλ). Αναφορικά με τους εφήβους, σύμφωνα με έρευνες, τα διαδικτυακά παιχνίδια είναι η εφαρμογή στην οποία εθίζονται οι περισσότεροι.

Πώς αιτιολογείται  η εμφάνιση και εγκατάσταση του φαινομένου της εξαρτήσης από το Διαδίκτυο; 

Η απάντηση είναι ότι δεν υπάρχει μια αιτία στην οποία οφείλεται, αλλά διάφοροι αιτιολογικοί παράγοντες που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και σχετίζονται με την εμφάνιση του. Καταρχήν, η εξάρτηση από το Διαδίκτυο αποτελεί ένα φαινόμενο ψυχοκοινωνικό και μοιράζεται τους ίδιους αιτιολογικούς παράγοντες με κάθε άλλου είδους εξαρτητική συμπεριφορά (π.χ. από ψυχότροπες ουσίες, τυχερά παιχνίδια, φαγητό, κτλ). Αυτό σημαίνει ότι σχετίζεται τόσο με ψυχολογικούς παράγοντες, όσο και με κοινωνικούς – πολιτισμικούς· η εξάρτηση άλλωστε εμφανίζεται και εγκαθίσταται σαν αποτέλεσμα της «συνάντησης» μιας προσωπικής, ψυχολογικής κρίσης με την κοινωνική, η οποία διαμεσολαβείται από την κρίση της συγκεκριμένης οικογένειας στην οποία ανήκει ο εξαρτημένος. Τα χαρακτηριστικά λοιπόν της κοινωνίας και  της οικογένειας ως θεσμού σήμερα, αλλά και το ψυχολογικό υπόβαθρο του ατόμου, αλληλεπιδρούν και σχετίζονται με το φαινόμενο της εξάρτησης. 

Οι σύγχρονες κοινωνίες – οι δυτικές κυρίως- έχουν μια σειρά χαρακτηριστικών (π.χ. αποξένωση, άγχος, εντατικούς ρυθμούς ζωής, απαξίωση αξιών όπως η αλληλεγγύη και η συντροφικότητα και αντικατάσταση τους με  άλλες όπως το χρήμα και η εξουσία κτλ). Το μοντέλο αυτό ανάπτυξης της κοινωνίας, δημιουργεί ψυχοπιεστικές συνθήκες οι οποίες προκαλούν στους ανθρώπους που ζουν μέσα σε αυτές ψυχικό πόνο.

Η οικογένεια με τη σειρά της, βιώνει τη δική της κρίση ως θεσμός, μέσα σε αυτό το κοινωνικο-πολιτισμικό πλαίσιο· παρατηρείται έλλειμμα στην επικοινωνία και τη συναισθηματική κάλυψη των μελών, στην αλληλοϋποστήριξη τους, στην συναισθηματική ασφάλεια που παρέχεται στα παιδιά από τους γονείς. 

Σε σχέση με το άτομο, οι ψυχολογικές παράμετροι που ευνοούν την εγκατάσταση της εξάρτησης είναι η διαταραγμένη συναισθηματική λειτουργία, οι ανεκπλήρωτες συναισθηματικές ανάγκες, τα αδιέξοδα και οι εσωτερικές συγκρούσεις που βιώνει. Η ύπαρξη ενός ψυχολογικού υποστρώματος ευάλωτου και ελλειμματικού, δε σημαίνει ότι η ατομική προδιάθεση έχει μεγαλύτερη σημασία από τους κοινωνικούς και οικογενειακούς παράγοντες· σημαίνει ότι κάθε άνθρωπος βιώνει την κοινωνική ή όποια άλλη πίεση με διαφορετικό τρόπο και κάποιοι είναι πιο ευάλωτοι σε αυτή. Το κοινωνικο-πολιτισμικό πλαίσιο  μέσα στο  οποίο συναντάται το άτομο και το αντικείμενο της εξάρτησης παίζει εξίσου σημαντικό ρόλο με την προσωπικότητα του εξαρτημένου και το περιβάλλον.

Στο ψυχοκοινωνικό μοντέλο αιτιολογίας του εθισμού στο Διαδίκτυο θα πρέπει να συνυπολογιστεί και ο εθιστικός χαρακτήρας του ίδιου του μέσου· το κρίσιμο χαρακτηριστικό  που ευθύνεται γι’ αυτό είναι η κοικωνικοποιητική δυνατότητα που έχουν κάποιες εφαρμογές  του (π.χ. τα on-line παιχνίδια ). Σχετικά με τους εφήβους αναφέρθηκε ήδη ότι η εξαρτητική συμπεριφορά εκδηλώνεται κυρίως σε σχέση με τα διαδικτυακά παιχνίδια ρόλων. Τα διαδραστικά  παιχνίδια στο Διαδίκτυο  είναι παιχνίδια στα οποία ο παίκτης παίζει και αλληλεπιδρά σ’ έναν εικονικό κόσμο. Σημαντικό χαρακτηριστικό τους είναι ότι ο κόσμος που περιγράφουν συνεχίζει να υφίσταται ακόμη και όταν ο παίκτης δεν είναι συνδεδεμένος καθώς και ότι επιτρέπουν την επικοινωνία χιλιάδων παικτών ταυτόχρονα που συμμετέχουν στο παιχνίδι. Ο παίκτης λοιπόν αποτελεί κατά μια έννοια, κομμάτι του εικονικού αυτού κόσμου, καθώς διαμορφώνει έναν ήρωα  που συμμετέχει σε αυτόν και αποτελεί κατά κάποιο τρόπο την εικονική εκδοχή του εαυτού του. Μια ακόμη ιδιότητα των παιχνιδιών αυτών  είναι το ότι η εξέλιξη του ήρωα μέσα στο παιχνίδι απαιτεί πολλές ώρες ενασχόλησης με αυτό, δεδομένου ότι  ο παίκτης πρέπει να ολοκληρώσει κάποιες «αποστολές», προκειμένου να ανταμειφθεί και να προχωρήσει στο επόμενο επίπεδο κτλ.

Τα παραπάνω χαρακτηριστικά των παιχνιδιών θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι ευνοούν την εμφάνιση εξάρτησης – κυρίως στους εφήβους. Η περίοδος της εφηβείας χαρακτηρίζεται κυρίαρχα  -σε ψυχολογικό επίπεδο- από τη διαδικασία διαμόρφωσης ταυτότητας από τον έφηβο και οι στόχοι της φάσης αυτής είναι η ανεξαρτητοποίηση του, η διαμόρφωση θετικής εικόνας εαυτού και η ικανότητα δημιουργίας λειτουργικών κοινωνικών σχέσεων. Υπάρχει η άποψη λοιπόν, ότι νεαροί παίκτες με συναισθηματικά προβλήματα, χαμηλή αυτοεκτίμηση και ενδεχόμενο έλλειμμα στην κοινωνικοποίηση τους, είναι πιθανό να αναπτύξουν εξάρτηση σε ένα διαδραστικό παιχνίδι. Το περιβάλλον του παιχνιδιού επιτρέπει στο άτομο να πειραματιστεί με κομμάτια της προσωπικότητας του και να «δοκιμάσει» νέες ταυτότητες. Η δυνατότητα λοιπόν αυτή κάνει τον έφηβο να αποζητά τη δημιουργία μιας ταυτότητας μέσω του Η/Υ που θα τον κάνει να νιώσει «ο καλύτερος» ή ο «πιο περιζήτητος» στο πλαίσιο της εικονικής κοινότητας του παιχνιδιού. Το πρόβλημα προφανώς ξεκινά όταν η διάκριση «πραγματικού» και «φανταστικού» αρχίζει να γίνεται θολή.

Ποιες είναι οι συνέπειες του εθισμού στο Διαδίκτυο;

Συνοπτικά, οι συνέπειες της εξάρτησης από το Διαδίκτυο είναι οι εξής:

• Διαταραχές ύπνου και άλλα σωματικά  συμπτώματα: Το άτομο ξενυχτά, ή κοιμάται λίγο, με αποτέλεσμα η έλλειψη ύπνου να του προκαλεί κόπωση και να συμβάλει στην εξασθένιση του ανοσοποιητικού του συστήματος, καθιστώντας το ευάλωτο σε αρρώστιες. Ακόμη η παρατεταμένη χρήση Η/Υ συνδέεται με ελλιπή σωματική άσκηση, ημικρανίες, πόνους στην πλάτη, καταπόνηση και ξηρότητα οφθαλμών, σύνδρομο του καρπιαίου σωλήνα. Τέλος, το εξαρτημένο άτομο ενδέχεται να παραμελεί τη σωματική του υγιεινή.

• Προβλήματα σε οικογενειακές και κοινωνικές σχέσεις: Το εξαρτημένο άτομο προτιμά να περνά τον χρόνο του στον υπολογιστή παρά με μέλη της οικογένειας ή φίλους. Αποτέλεσμα είναι να απομονώνεται, να μη συμμετέχει στην οικογενειακή ζωή και να μην κοινωνικοποιείται ομαλά. Επίσης τυχόν επισημάνσεις για το πρόβλημα προκαλούν σε ξεσπάσματα θυμού με αποτέλεσμα συχνές προστριβές με οικείους. Τέλος, το γεγονός ότι το άτομο λέει ψέματα για τον χρόνο που περνά στο Διαδίκτυο, έχει ως αποτέλεσμα να κλονίζεται η εμπιστοσύνη των οικείων του απέναντι του.

• Προβλήματα σε ακαδημαϊκή - σχολική επίδοση: Το εξαρτημένο άτομο παραμελεί τις ακαδημαϊκές - σχολικές του υποχρεώσεις, με αποτέλεσμα φτωχή επίδοση, χαμηλούς βαθμούς, απουσίες από μαθήματα.

• Προβλήματα στον χώρο εργασίας: Ο εξαρτημένος από το Διαδίκτυο είναι πιθανό  να το χρησιμοποιεί και στον χώρο εργασίας του αλλά όχι για επαγγελματικούς σκοπούς, με αποτέλεσμα χαμηλή απόδοση και αποτελεσματικότητα στο αντικείμενο εργασίας και προστριβές στις σχέσεις με συναδέλφους και προϊσταμένους. 

Ποια είναι  η θεραπευτική αντιμετώπιση του φαινομένου της εξάρτησης από το Διαδίκτυο;  

Σε περίπτωση που οι γονείς εντοπίσουν συμπεριφορές του παιδιού που σχετίζονται με προβληματική χρήση του Διαδικτύου θα πρέπει κατ΄ αρχήν να συζητήσουν με το παιδί και να «συμμαχήσουν» μαζί του, προκειμένου να το βοηθήσουν να «απεγκλωβιστεί» από τον διαδικτυακό κόσμο.

Σημαντική είναι επίσης η συνεργασία με όποιον άλλο ενήλικα εμπλέκεται στην φροντίδα του παιδιού, προκειμένου να υπάρχει μια κοινή γραμμή αναφορικά με όρια και κανόνες που πρέπει να ακολουθεί, αναφορικά με την χρήση του μέσου. Επιπλέον, με αυτόν τον τρόπο, δίνεται  η δυνατότητα παρατήρησης της συμπεριφοράς του παιδιού σε διαφορετικά πλαίσια.

Τέλος, όταν είναι απαραίτητο, ενδείκνυται  η συνεργασία με ειδικούς ψυχικής υγείας. Είναι εξαιρετικής σημασίας η ενημέρωση της οικογένειας για την φύση του προβλήματος, την πορεία της θεραπευτικής παρέμβασης και τις τυχόν δυσκολίες της. Ακόμη, η ψυχολογική στήριξη των υπόλοιπων  μελών της οικογένειας είναι σημαντική, προκειμένου να βοηθήσουν και εκείνα το εξαρτημένο μέλος και να διαχειριστούν τις αλλαγές στις δυναμικές της οικογένειας, λόγω του προβλήματος. 

Και πώς προλαμβάνεται η εμφάνιση του φαινομένου της εξάρτησης ;

Ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης του φαινομένου αποτελεί αναμφισβήτητα η πρόληψη.  Προγράμματα πρόληψης πρέπει να εφαρμόζονται από την Πολιτεία με ομάδες- στόχους τους εφήβους, τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς .

Είναι σημαντική η ενημέρωση  και η ευαισθητοποίηση των γονέων  και των εκπαιδευτικών για θέματα του Διαδικτύου, τους πιθανούς κινδύνους και τους τρόπους έγκαιρης οριοθέτησης  των παιδιών σε σχέση με την χρήση του. Ακόμη, αναφορικά με τους εφήβους, είναι απαραίτητη  η εφαρμογή παρεμβάσεων με στόχο την ενδυνάμωση και εκπαίδευση τους στη διαχείριση προβλημάτων, την ανάπτυξη των κοινωνικών τους δεξιοτήτων και των δεξιοτήτων επικοινωνίας, αλλά και η προαγωγή άλλων τρόπων διασκέδασης και ψυχαγωγίας και η ώθηση των εφήβων προς αυτές.

Πολύ σημαντικός παρόλαυτα εξακολουθεί να είναι ο ρόλος της οικογένειας και κυρίως των γονιών στην πρόληψη του φαινομένου. Οι γονείς μπορούν να συμβάλλουν στην αποφυγή εμφάνισης του φαινομένου, υιοθετώντας συμπεριφορές που μπορούν να βοηθήσουν στην «θωράκιση» παιδιών και εφήβων και την ενδυνάμωση τους, απέναντι σε τέτοιου είδους ψυχοκοινωνικά προβλήματα. Αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί ακολουθώντας τις παρακάτω κατευθυντήριες γραμμές:

• Καλλιέργεια ποιοτικών και ουσιαστικών οικογενειακών σχέσεων. Αυτό σημαίνει, άμεση και ξεκάθαρη επικοινωνία ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας, συναισθηματική κάλυψη των παιδιών, σεβασμός στην προσωπικότητα τους, φροντίδα και υποστηρικτική διάθεση σε σχέση με τις ανάγκες και τις ανησυχίες τους.

• Οριοθέτηση  της συμπεριφοράς των παιδιών και των εφήβων αναφορικά με την χρήση του Η/Υ  και του Διαδικτύου. Η επιβολή ορίων και κανόνων όμως, πρέπει να γίνεται σε λογικά πλαίσια, όχι με τιμωρητική ή επικριτική διάθεση αλλά με γνήσιο ενδιαφέρον και με κοινή πάντα στάση και από τους δυο γονείς.

• Ενθάρρυνση  της συμμετοχής του παιδιού και του εφήβου σε δραστηριότητες που βοηθούν την ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων με τους γύρω του και ενισχύουν την αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση του, αλλά και τη θετική εικόνα του εαυτού (π.χ. αθλητισμός, καλλιτεχνικές δραστηριότητες).

• Ενημέρωση για τα ζητήματα του Διαδικτύου και τους πιθανούς κινδύνους που ελλοχεύουν από τη μη σωστή χρήση του και παράλληλα συζήτηση με τα παιδιά γι’ αυτούς. Είναι καλύτερο για τα παιδιά να γνωρίζουν και οι γονείς μπορούν να είναι η καλύτερη πηγή ενημέρωσης!

• Εγκατάσταση λογισμικού φίλτρου στον Η/Υ, προς αποφυγή εμφάνισης ιών και  ιστοσελίδων με ακατάλληλο περιεχόμενο και τοποθέτηση του Η/Υ σε κοινόχρηστο χώρο, προκειμένου να ελέγχεται η χρήση του από το παιδί και να αποφεύγεται ο κίνδυνος απομόνωσης του.

• Σωστή χρήση  του Η/Υ και του Διαδικτύου από τους  τους γονείς, ώστε να   αποτελέσουν  οι ίδιοι  ένα καλό πρότυπο μίμησης για το παιδί και τον έφηβο.

Μαρία Καφαντάρη

Ψυχολόγος

Msc  Κοινωνικής –Κλινικής Ψυχολογίας Εξαρτήσεων και Ψυχοκοινωνικών προβλημάτων

Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια