Εκδήλωση - ομιλία στον "Ορφέα" για τα ναρκωτικά από τον Συλλόγο Γυναικών Σκοπέλου

Πολλοί ήταν αυτοί που βρέθηκαν την Κυριακή στον "Ορφέα" για να παρακολουθήσουν την ενδιαφέρουσα εκδήλωση - συζήτηση, που οργάνωσε ο Σύλλογος Γυναικών Σκοπέλου με θέμα τα ναρκωτικά.

Κύρια ομιλήτρια της εκδήλωσης η ψυχολόγος Μαρία Καφαντάρη, η οποία μίλησε για την Εφηβεία και τη χρήση ουσιών, τους αιτιολογικούς παράγοντες και τους παράγοντες πρόληψης. 

Παρουσιάζουμε, περιληπτικά, σημεία της ομιλίας τής κας Καφαντάρη:

Η εξάρτηση από ψυχότροπες ουσίες αποτελεί ένα από τα σοβαρότερα ψυχοκοινωνικά προβλήματα του Δυτικού κόσμου με ανεξέλεγκτες διαστάσεις, ενώ τα τελευταία χρόνια η έναρξη των εξαρτητικών συμπεριφορών συχνά  λαμβάνει χώρα στην περίοδο της εφηβείας.

Στην Ελλάδα σύμφωνα με την έρευνα του ΕΠΙΨΥ για το 2014 σε έφηβους μαθητές, παρουσιάζεται αύξηση του ποσοστού δοκιμής ή χρήσης κάνναβης στο μαθητικό πληθυσμό. Σύμφωνα επίσης με την αντίστοιχη έρευνα του 2011, την τελευταία 25ετία σχεδόν τριπλασιάζεται η χρήση ναρκωτικών στους μαθητές 15-19 ετών και ακόμη αυξάνεται περισσότερο από τη δοκιμή η συστηματικότερη χρήση. 

Αναφορικά με την αιτιολογία της, η εξάρτηση αποτελεί ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο. Οι παράγοντες που...

διαπλέκονται και αλληλεπιδρούν, οδηγώντας στην εμφάνιση της, είναι κοινωνικοί, πολιτισμικοί, οικογενειακοί και ψυχολογικοί. Τα παθογόνα χαρακτηριστικά του κοινωνικού-πολιτισμικού πλαισίου, της οικογένειας και του ατόμου διαπλέκονται, αλληλεπιδρούν και συμβάλλουν στην εμφάνιση και εγκατάσταση της εξαρτητικής συμπεριφοράς, δεδομένης της «συνάντησης» του ατόμου με την ουσία, μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή.

Χρήσιμη λοιπόν θα ήταν μια αναφορά στο  ψυχοκοινωνικό αιτιολογικό μοντέλο της ουσιοεξάρτησης γενικά, έτσι ώστε να οριστεί το γενικότερο πλαίσιο μες στο οποίο εντάσσεται η έναρξη και εγκαθίδρυση του φαινομένου  στην περίοδο της εφηβείας, η οποία  αποτελεί ένα σημαντικό και ιδιαίτερο στάδιο εξέλιξης στη ζωή του ανθρώπου.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Το σύγχρονο αναπτυξιακό μοντέλο του Δυτικού κόσμου, από τη βιομηχανική επανάσταση και μετά, (η οποία επέφερε μεγάλες αλλαγές στην κοινωνία, την οικονομία και την εργασία), έχει κάποια χαρακτηριστικά ψυχοπιεστικά για τον άνθρωπο, που καθιστούν ευάλωτη την ψυχική υγεία και ισορροπία του.  Αυτά είναι:

• Καταναλωτισμός
• Χρήμα ως υπέρτατη αξία
• Εντατικοί ρυθμοί ζωής
• Άγχος
• Εγωκεντρισμός
• Αποξένωση-Αλλοτρίωση ανθρωπίνων σχέσεων
• Παθητικότητα
• Καταστροφή φυσικού περιβάλλοντος
• Κρίση παραδοσιακών θεσμών και αξιών
• Απαξίωση ψυχοσυναισθηματικών  και πνευματικών αναγκών ανθρώπου (αγάπη, αλληλεγγύη, αποδοχή, συνεργατικότητα )

Το συγκεκριμένο λοιπόν μοντέλο ανάπτυξης με τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά, συμβάλλει στη δημιουργία συνθηκών ζωής που προκαλούν ψυχικό πόνο στον άνθρωπο και τον καθιστούν ευάλωτο, κι αυτό γιατί υπάρχει μια αντίφαση μεταξύ αυτών και των πραγματικών –εγγενών- ψυχοσυναισθηματικών αναγκών του. Ζώντας σε ένα πλαίσιο τέτοιο, κοινωνικό και πολιτισμικό, ο άνθρωπος μοιάζει να αποπροσανατολίζεται και να χάνει το ουσιαστικό και πραγματικό νόημα της ύπαρξης του. «Φορείς» της παθολογίας της εξάρτησης είμαστε όλοι μας, ζώντας σε ένα κοινό πολιτισμικό πλαίσιο σε κρίση̇ «νοσούν» όμως τα άτομα που για διάφορους λόγους είναι πιο ευάλωτα.

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ

Η οικογένεια ζώντας σε ένα κοινωνικό περιβάλλον σε κρίση συχνά αποτελεί το διαμεσολαβητικό παράγοντα μεταξύ της κοινωνικής κρίσης και της κρίσης του ατόμου, βιώνοντας τη δική της κρίση ως θεσμός.

Παθογόνα χαρακτηριστικά οικογένειας:

• Έλλειψη ουσιαστικής και γνήσιας επικοινωνίας
• Έλλειψη σταθερότητας και συνοχής 
• Έλλειψη συναισθηματικής ασφάλειας, αποδοχής και στήριξης μεταξύ των μελών της
• Έλλειψη ορίων και κανόνων
• Βία
• Οικονομικά προβλήματα
• Κοινωνικός αποκλεισμός 
• Ανεργία
• Έλλειψη υποστηρικτικών δικτύων

ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ

Όσον αφορά το ίδιο το άτομο και τις ιδιοσυγκρασιακές, ψυχολογικές παραμέτρους, θα πρέπει να επισημανθεί ότι δε μιλάμε για την ύπαρξη «εξαρτητικής προσωπικότητας» (καθώς κάτι τέτοιο θα υπονοούσε ότι το πρόβλημα της εξάρτησης «αρχίζει και τελειώνει» στο άτομο, αφήνοντας απέξω άλλους σημαντικούς αιτιολογικούς παράγοντες) αλλά για κάποιους ψυχοσυναισθηματικούς  προδιαθετικούς παράγοντες που το καθιστούν ευάλωτο. Κάποιοι προδιαθετικοί  ψυχολογικοί παράγοντες είναι:

• Χαμηλή αυτοεκτίμηση
• Εσωτερικές συγκρούσεις
• Άγχος
• Ανασφάλεια
• Έλλειψη εσωτερικής συνοχής
• Αίσθημα ανικανοποίητου
• Ακάλυπτες συναισθηματικές ανάγκες

 Οι προαναφερθέντες παράγοντες και παράμετροι  λοιπόν, δίνουν την ψυχοκοινωνική διάσταση του φαινομένου της εξάρτησης, όπως αυτό έχει διαμορφωθεί και εξελιχθεί στο κοινωνικό, οικονομικό και πολιτισμικό πλαίσιο του Δυτικού κόσμου.

   Η ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ ΦΑΣΗ ΤΗΣ   ΕΦΗΒΕΙΑΣ

Η εφηβεία αποτελεί το μεταβατικό στάδιο στη ζωή του ανθρώπου από την παιδική ηλικία στην ενηλικίωση. Κύριο χαρακτηριστικό της αποτελούν οι αλλαγές σε σωματικό, συναισθηματικό και ψυχολογικό επίπεδο ενώ αναπτυξιακοί  στόχοι της εφηβείας αποτελούν  για το άτομο, η διαμόρφωση ταυτότητας, η αυτονόμηση και ανεξαρτητοποίηση του. Ο έφηβος λοιπόν αλλά και το οικογενειακό του πλαίσιο, καλείται να «αντιμετωπίσει» όλες αυτές τις διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στο εξελικτικό αυτό στάδιο, το οποίο θα οδηγήσει στην εδραίωση της ψυχοκοινωνικής του ταυτότητας, και εν τέλει στην ενηλικίωση του. Σε αυτήν ακριβώς την περίοδο «κρίσης», την εφηβεία, υπάρχει μια σειρά παραγόντων σε διάφορα επίπεδα (κοινωνικό, οικογενειακό, ατομικό) που ενδέχεται να δράσουν επιβαρυντικά και να οδηγήσουν  στον πειραματισμό, την χρήση και πιθανά στην εξάρτηση από ψυχότροπες ουσίες, ως αποτέλεσμα της συνύπαρξης και αλληλεπίδρασης τους. 

Ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον:

• Κοινωνικός αποκλεισμός- Διακρίσεις
• Έλλειψη ευκαιριών απασχόληση
• Οικονομικές  δυσκολίες
• Έλλειψη κοινωνικής οργάνωσης και συνοχής
• Έλλειψη νομοθεσίας σε σχέση με την χρήση ουσιών
• Κοινωνικές νόρμες που ευνοούν την χρήση ουσιών
• Πίεση  για χρήση από συνομηλίκους- παρέα με χρήστες
• Έλλειψη δομών προαγωγής ψυχικής υγείας και προληψης εξαρτήσεων
• ΜΜΕ (πρότυπα χρήσης-παραπληροφόρηση)
• Διάθεση ουσιών- εύκολη πρόσβαση σε αυτές

Σχολικό πλαίσιο:

• Αποξένωση σχολείου – μαθητών
• Μη προαγωγή συνεργασίας και αλληλεγγύης μεταξύ μαθητών
• ΄Ελλειψη στήριξης, εμπιστοσύνης και επικοινωνίας εκπαιδευτικών – μαθητών. Καλλιέργεια ανταγωνιστικών σχέσεων μεταξύ μαθητών
• Έλλειψη σύνδεσης σχολείου – κοινωνίας
• Έλλειψη ξεκάθαρης πολιτικής και κανόνων αναφορικά με την χρήση ουσιών
• Έλλειψη προγραμμάτων πρόληψης

Οικογενειακό περιβάλλον:

• Έλλειψη ουσιαστικής, αυθεντικής και άμεσης επικοινωνίας
• Έλλειψη συναισθηματικής ασφάλειας, αποδοχής  και στήριξης εφήβου
• Παραμέληση
• Βία και συγκρούσεις μεταξύ μελών της οικογένειας
• Τραυματικά γεγονότα στη ζωή της οικογένειας
• Κατάχρηση ουσιών από γονείς- επιτρεπτικότητα στην χρήση
• Έλλειψη κανόνων και ορίων
• Οικονομικές δυσκολίες – ανεργία
• Υπερβολικά υψηλές ή χαμηλές προσδοκίες από τον έφηβο
• Έλλειψη  κοινωνικού υποστηρικτικού δικτύου της οικογένειας

Ψυχολογικοί παράγοντες

Χαρακτηριστικά εφηβείας :

• Αναζήτηση  νέων  εμπειριών
• Πειραματισμός
• Τάση διαφοροποίσης /  ρήξης με κατεστημένο
• Αίσθηση παντοδυναμίας- αίσθηση του εφήβου ότι είναι « άτρωτος»
• Ανάγκη ταύτισης με ομάδα συνομηλίκων 

Τα παραπάνω χαρακτηριστικά είναι βέβαια  κοινά στους εφήβους -λιγότερο ή περισσότερο- και δεν αποτελούν από μόνα τους παράγοντες κινδύνου για την υιοθέτηση εξαρτητικών συμπεριφορών. Πιθανά όμως να λειτουργήσουν συμπληρωματικά στο να καταστεί πιο επιρρεπής ο έφηβος στον πειραματισμό με τις ουσίες, διαπλεκόμενα και με κάποια επιβαρυντικά ψυχολογικά  χαρακτηριστικά του, τα οποία  είναι  τα εξής:

• Παθητικότητα
• Έλλειψη ανεξαρτησίας
• Χαμηλή αυτοεκτίμηση
• Έλλειψη προσωπικών και κοινωνικών δεξιοτήτων (π.χ. λήψη αποφάσεων, διεκδίκηση, αντίσταση σε πίεση συνομηλίκων) Επιθετικότητα
• Παραβατικές συμπεριφορές 
• Αντικοινωνική συμπεριφορά 
• Χαμηλή σχολική επίδοση

Πριν αναφερθούμε στους παράγοντες πρόληψης της ουσιοεξάρτησης, είναι ίσως σκόπιμο να γίνει μια μικρή αναφορά σε κάποιες πιθανές ενδείξεις ότι ό έφηβος αντιμετωπίζει πρόβλημα χρήσης. Πρέπει βέβαια να σημειωθεί ότι αυτές οι «ενδείξεις», πιθανά να σηματοδοτούν κι άλλα προβλήματα που ίσως αντιμετωπίζει ο έφηβος κι όχι απαραίτητα την χρήση ̇ όπως και να χει, αξίζουν της προσοχής των γονιών και την πιθανή διερεύνηση τους, μέσα από ειλικρινές και αυθεντικό ενδιαφέρον για το παιδί και με διάθεση προσέγγισης του, προκειμένου να βοηθηθεί επί της ουσίας.

ΠΙΘΑΝΕΣ ΕΝΔΕΙΞΕΙΣ ΧΡΗΣΗΣ ΟΥΣΙΩΝ

• Αλλαγή στη συμπεριφορά και τη διάθεση  του εφήβου (π.χ. απόμακρος, μελαγχολικός)
• Απότομες αλλαγές διάθεσης
• Χειροτέρευση σχέσεων με μέλη οικογένειας
• Απομάκρυνση από φίλους
• Απώλεια ενδιαφέροντος για αγαπημένες ασχολίες
• Αλλαγή σε διατροφικές συνήθειες και συνήθειες ύπνου
• Μυστικοπάθεια/  ψέμματα
• Ανεξήγητη απώλεια χρημάτων / αντικειμένων
• Ύπαρξη περίεργων λεκέδων ή σημαδιών σε ρούχα ή στο σώμα
• Ύπαρξη χαπιών, «περίεργης» σκόνης, συριγγών κτλ

ΠΡΟΛΗΨΗ

 Απάντηση λοιπόν στο πρόβλημα  της ουσιοεξάρτησης αποτελεί η πρόληψη, όπως άλλωστε και για όλα τα ψυχοκοινωνικά προβλήματα. Η πρόληψη όμως δεν αφορά μόνο την Πολιτεία ή τους ειδικούς˙ στην πραγματικότητα, αφορά μια συνολικότερη στάση και τρόπο  ζωής με αξίες και συμπεριφορές που προάγουν την ψυχική υγεία των ανθρώπων, έτσι ώστε το άτομο να μην καθίσταται ευάλωτο σε εξαρτητικές συμπεριφορές. Αφορά ουσιαστικά λοιπόν όλους μας αλλά και τον καθένα ξεχωριστά˙ αποτελεί προσωπική ευθύνη του καθενός να είναι «φορέας» συμπεριφορών, αντιλήψεων και τρόπου ζωής που να συνάδει με τις βασικές ανθρώπινες ψυχοσυναισθηματικές και κοινωνικές ανάγκες, διαποτισμένες από αξίες και αρχές που δρουν προστατευτικά για τον ίδιο και τους συνανθρώπους του και με τον τρόπο αυτό κάθε μέλος της κοινωνίας να αποτελεί τελικά  φορέα κοινωνικής αλλαγής προς το καλύτερο.

Υπάρχουν παρόλαυτα κάποιοι επιμέρους παράγοντες που θεωρούνται «προστατευτικοί» για τον έφηβο σε σχέση με την υιοθέτηση εξαρτητικών συμπεριφορών. Οι παράγοντες αυτοί  που δρουν προστατευτικά και «θωρακίζουν» τον έφηβο, απομακρύνοντας την πιθανότητα εμπλοκής του με τις ουσίες, εστιάζονται  κυρίως σε επίπεδο κοινωνικό, οικογενειακό αλλά και προσωπικό.

Ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον:

• Κοινωνική συνοχή  
• Αλληλεγγύη 
• Ενεργοποίηση  του ατόμου για τη βελτίωση των όρων ζωής του στο κοινωνικό πλαίσιο
• Παροχή ευκαιριών στους εφήβους για δημιουργική απασχόληση στον ελεύθερο χρόνο τους
• Ενθάρρυνση και στήριξη για εμπλοκή τους σε δραστηριότητες της τοπικής κοινωνίας
• Κοινωνικές νόρμες που αντιτίθεται στην χρήση

       Σχολικό πλαίσιο:

• Ενδιαφέρον  και στήριξη στους μαθητές
• Διασύνδεση σχολείου –κοινωνίας
• Ενθάρρυνση μαθητών  στην ανάληψη  πρωτοβουλιών
• Καλλιέργεια εμπιστοσύνης , σεβασμού και συνεργασίας μεταξύ  μαθητών  και εκπαιδευτικών – μαθητών
• Καλλιέργεια αλληλεγγύης μεταξύ μαθητών
• Συνεργασία σχολείου – γονέων
• Ύπαρξη προγραμμάτων πρόληψης
• Ξεκάθαροι κανόνες σε σχέση με την χρήση ουσιών

Οικογενειακό περιβάλλον:

• Άμεση, ουσιαστική επικοινωνία μεταξύ μελών οικογένειας
• Παροχή συναισθηματικής ασφάλειας, αποδοχής και στήριξης από τους γονείς προς τους εφήβους
• Σταθερότητα και συνοχή της οικογένειας
• Ενεργητική ακρόαση των παιδιών από τους γονείς
• Ύπαρξη ορίων και συνεπής τήρηση αυτών
• Ενίσχυση θετικής αυτοεικόνας και αυτοεκτίμησης του εφήβου. Θετικά γονεϊκά πρότυπα αναφορικά με την χρήση ουσιών
• Ξεκάθαρη στάση γονέων σε σχέση με την χρήση
• Ενθάρρυνση παιδιού – εφήβου να συμμετέχει σε δημιουργικές δραστηριότητες
• Συνεργασία γονέων με σχολικό πλαίσιο
• Συνεργασία και επικοινωνία με άλλους γονείς
• Ενημέρωση γονέων για τα ζητήματα της ουσιοεξάρτησης, καθώς και για τις σχετικές δομές από τις οποίες μπορούν να ζητήσουν βοήθεια αν χρειαστεί.

Ατομικά ψυχολογικά χαρακτηριστικά εφήβου:

• Υψηλή αυτοεκτίμηση
• Θετική εικόνα εαυτού
• Αυτοπεποίθηση / Εμπιστοσύνη στον εαυτό
• Προσωπικές δεξιότητες (π.χ. λήψη αποφάσεων, αντίσταση σε πίεση συνομηλίκων)
• Κοινωνικές δεξιότητες (π.χ. επικοινωνία, συνεργατικότητα, δημιουργία διαπροσωπικών σχέσεων)